An Ghaeilge san Oireachtas

Féach ar an Amlíne

Leathanach tosaigh Vancouver Daily World, 22 Eanáir 1919

An Ghaeilge sa Chéad Dáil

Cuireadh mearbhall ar an líon mór iriseoirí eachtrannacha a bhí i láthair ag suí na Chéad Dála nuair a seoladh na himeachtaí trí Ghaeilge. Ba é an scéal a bhí ar leathanach tosaigh Vancouver Daily World British Columbia an lá ina dhiaidh:

“Declaration of Independence is Read in ‘Parliament’ in Gaelic, But Few Can Understand It - Fire of Oratory Killed by Use of Old Tongue”.

Ba mhó ná gníomh searmanais úsáid na teanga dúchais, áfach.

Bhí dlúthbhaint ag athbheochan na Gaeilge, mar aon le gnéithe eile den chultúr Gaelach, le teacht chun cinn na gluaiseachta náisiúnta sa dara cuid den 19ú haois. Ba chun an Ghaeilge agus cultúr na hÉireann a athbheochan a bhunaigh Dubhghlas de hÍde agus Eoin Mac Néill Conradh na Gaeilge sa bhliain 1893 agus reáchtáil an Conradh ranganna Gaeilge i ngach cearn d’Éirinn.

Póstaer mórbhileoige ó Chonradh na Gaeilge chun Seachtain na Gaeilge a chur chun cinn / Le caoinchead Leabharlann Náisiúnta na hÉireann

Thug na heagraíochtaí athbheochana Gaelacha éagsúla deis dá gcomhaltaí nithe eile seachas an teanga féin a phlé. Ba i ngeall ar na heagraíochtaí sin a tháinig méadú mór ar líon na gcomhaltaí a bhí ag Bráithreachas Phoblacht na hÉireann (IRB). Bunaíodh an eagraíocht sin sa bhliain 1858 agus é mar aidhm acu an lámh láidir a úsáid chun poblacht neamhspleách Ghaelach a bhunú. Bhí go leor comhaltaí agus go leor de lucht tacaíochta na Chéad Dála gníomhach i ngluaiseacht na Gaeilge freisin – mar shampla, b'Uachtarán ar Chonradh na Gaeilge é an chéad Leas-Cheann Comhairle, Seán Ua Ceallaigh (Sceilg). Is fiú a lua freisin go raibh foireann Rannóg an Aistriúcháin gníomhach le Mícheál Ó Coileáin i gCraobh an Chéitinnigh de Chonradh na Gaeilge.

Thug teanga shainiúil na Gaeilge agus an cultúr Gaelach bonn don argóint gurbh ann d’Éirinn mar náisiún ar leith agus nár chúige de chuid na Ríochta Aontaithe í. Ba phointe ríthábhachtach é sin má bhí Éire chun éisteacht a fháil ag Comhdháil Síochána Pháras, áit a raibh Príomh-Aire na Breataine, David Lloyd George, ag argóint go tréan gur cheist inmheánach do rialtas na Breataine féin ceist na hÉireann. Dúradh sa “Scéal ó Dháil Éireann chum Saor-Náisiún an Domhain”, ábhar a léadh amach ag an gcéad suí de Dháil Éireann:

“I gcúrsaí náisiúntachta, tá deighilt ó bhonn idir Éire agus Sasana i dtaobh cine is teanga, béas is nósanna is seanchais. Náisiún de na náisiúin is ársa san Eoraip uile is ea Éire, agus na tréithe is dual di tá siad slán iomlán aici fós in ainneoin an fhoréigin Ghallda atá ag brú uirthi le seacht gcéad bliain.”

Seán Ua Ceallaigh, an Chéad Aire ar son na Teanga Náisiúnta

Theastaigh ó na Teachtaí Dála, agus iad ag gníomhú dóibh sa ról nua-chruthaithe sin, go mbeadh an Ghaeilge mar theanga an stáit nua Éireannaigh. An chéad chéim i dtreo na sprice sin ná go mbeadh sí mar theanga oifigiúil na parlaiminte nua Éireannaí. Spreag siad úsáid na Gaeilge sna cúirteanna eadrána a bhunaigh siad ina dhiaidh sin freisin. I rith na chéad seachtainí do Dháil Éireann a bheith ar an saol, bhunaigh comhaltaí na Dála meitheal ar an oideachas agus ar an nGaeilge agus, roimh dheireadh na bliana, ceapadh Seán Ua Ceallaigh ina Aire ar son na Teanga Náisiúnta.

Rannóg an Aistriúcháin

Rinne an Chéad Dáil Micheál Ó Loingsigh a cheapadh ina aistritheoir in 1919 agus, nuair a bunaíodh Saor-Stát Éireann trí bliana ina dhiaidh sin, cuireadh seirbhís aistriúcháin oifigiúil fhoirmiúil ar bun. Ceapadh Ó Loingsigh ina aistritheoir de chuid na Dála agus is ar Cholm Ó Murchadha, Cléireach na Dála, a leagadh an cúram tiontú oifigiúil Béarla ar gach dlí a achtaíodh i nGaeilge agus tiontú oifigiúil Gaeilge ar gach dlí a achtaíodh i mBéarla a sholáthar. Ba é Ó Murchadha a chabhraigh leis an litir a sheol Éamon de Valera chuig Lloyd George as Gaeilge an 10 Lúnasa 1921 a dhréachtú. Throid seisean in Éirí Amach 1916 agus cuireadh i bpríosún é i gcampa géibhinn Frongach sa Bhreatain Bheag. Sa bhliain 1925, bunaíodh post nua mar ‘An Príomh-Aistritheoir’, agus cinneadh go mbeadh sé de fhreagracht ar shealbhóir an phoist sin tiontuithe oifigiúla ar reachtaíocht an Oireachtais a sholáthar. Ba é Micheál Ó Loingsigh an chéad duine a ceapadh chun an phoist nua sin. Bhí an Loingseach ina Phríomh-Aistritheoir go dtí go bhfuair sé bás i mí an Mhárta 1942.

Ba é Liam Ó Rinn, comhalta eile de Rannóg an Aistriúcháin san Oireachtas, a tháinig i gcomharbacht ar an Loingseach. Údar ab ea Ó Rinn a raibh Fraincis, Gearmáinis agus Rúisis ar a thoil aige, agus a raibh aistriúcháin déanta aige ar shaothair sna teangacha sin. Ba eisean a chuir leagan Gaeilge d’Amhrán na bhFiann ar fáil. Ar an drochuair, fuair Liam Ó Rinn bás gan ach beagán níos mó ná aon bhliain amháin a bheith caite aige ina Phríomh-Aistritheoir agus ba é Tomás Page a tháinig i gcomharbacht air sa bhliain 1943.

Ba é ceann de na chéad cúraimí a bhí ar Rannóg an Aistriúcháin leagan Gaeilge de Bhunreacht Shaor-Stát na hÉireann a chur ar fáil. Rinne Coiste ar a raibh Ó Murchadha agus Ó Rinn ag fónamh, in éineacht leis an Aire Oideachais, Eoin Mac Néill, an Leas-Cheann Comhairle, Pádraig Ó Máille, agus roinnt acadúlaithe tríú leibhéal an téacs Gaeilge den Bhunreacht sin a cheadú. Rinne Liam Ó Rinn agus Tomás Page athbhreithniú ar théacs Gaeilge Bhunreacht na hÉireann sa bhliain 1937, sular cuireadh faoi bhreith an phobail é le reifreann.

An Caighdeán Oifigiúil

Ó bunaíodh Dáil Éireann, chinn an fhoireann aistriúcháin an cló Rómhánach a úsáid seachas an cló Gaelach a bhíodh á úsáid roimhe sin. D’oibrigh an fhoireann freisin chun leagan oifigiúil den Ghaeilge a fhorbairt lena úsáid sa reachtaíocht agus i ndoiciméid oifigiúla eile. Bhí úsáid chaighdeánach na gramadaí agus na téarmaíochta san áireamh ansin. Sa bhliain 1931, d’eisigh an Roinn Airgeadais treoir go ndéanfaí an córas ortagrafaíochta a d’fhorbair Rannóg an Aistriúcháin a úsáid i ngach doiciméad oifigiúil i nGaeilge.

Lean Tomás Page, arbh é comharba Liam Uí Rinn é, den obair a bhain le leagan oifigiúil den teanga scríofa a fhorbairt agus, sa bhliain 1945, d’iarr Taoiseach na linne sin, Éamon de Valera, ar Rannóg an Aistriúcháin córas litrithe oifigiúil na teanga a nuashonrú agus a shimpliú. De thoradh air sin, foilsíodh Litriú na Gaeilge: lámhleabhar an chaighdeáin oifigiúil an bhliain chéanna. Sa bhliain 1957, d’iarr an Taoiseach de Valera ar an bPríomhaistritheoir, Séamas Daltún, treoirleabhar maidir le gramadach oifigiúil na teanga a chur ar fáil. Is dá bharr sin a foilsíodh Gramadach na Gaeilge agus Litriú na Gaeilge – An Caighdeán Oifigiúil sa bhliain 1958.

Tugadh stádas reachtúil don Chaighdeán Oifigiúil le halt 2 den Acht um Choimisiún Thithe an Oireachtais (Leasú), 2013 agus rinneadh an chéad athbhreithniú reachtúil ar an gCaighdeán gan mhoill. I mí Mheán Fómhair 2014, iarradh ar an bpobal agus ar pháirtithe leasmhara eile aighneachtaí a dhéanamh i ndáil leis an gCaighdeán Oifigiúil. Cuireadh coiste comhairleach ar bun freisin agus d’oibrigh sé gan stad gan staonadh ar feadh bliain go leith chun saincheisteanna a aithint agus chun moltaí a dhéanamh. Is é toradh na hoibre sin an t-eagrán athleasaithe den Chaighdeán Oifigiúil a d’fhoilsigh Seirbhís Thithe an Oireachtais sa bhliain 2016.

An tseirbhís aistriúcháin chomhuainigh

Cuireadh tús le seirbhís aistriúcháin chomhuainigh (seirbhís ateangaireachta) sa bhliain 1972 d’fhonn éascaíocht a dhéanamh do dhíospóireachtaí agus d’aithisc as Gaeilge i nDáil Éireann. B’fhusa dá bhrí sin do Theachtaí Dála, agus dóibh siúd in Áiléar na nIriseoirí, nach raibh chomh hinniúil céanna sa teanga aithisc Teachtaí Dála a roghnaigh labhairt as Gaeilge a thuiscint. Ba bheag an dóchúlacht go ndéanfaí tuairisciú ar aithisc as Gaeilge sna nuachtáin gan an tseirbhís sin, áfach.

Giota as an Tuairisc ar an Seanad in The Irish Times, 14 Nollaig 1989

Is mar gheall ar cheist an tuairiscithe ag na meáin chumarsáide a tugadh isteach an tseirbhís aistriúcháin chomhuainigh sa Seanad sa bhliain 1990. Thug an Seanadóir Pól Ó Foighil aitheasc fada as Gaeilge le linn díospóireacht i dtaobh Bille a bhí os comhair an Tí an 4 Nollaig 1989. Ní dhearnadh de thuairisciú ar an aitheasc ach aon abairt amháin in The Irish Times, mar a leanas:

“Fine Gael’s Mr Pol O Foighil was on his feet for almost an hour, speaking in Irish on the new Marine Institute Bill.”

Cuirtear seirbhís aistriúcháin chomhuainigh ar fáil, ach í a iarraidh, le haghaidh cruinnithe coistí freisin. Ní raibh ach aon seomra coiste amháin feistithe leis an teicneolaíocht aistriúcháin chomhuainigh roimh dheireadh 2018 ach tá an teicneolaíocht suiteáilte sna trí sheomra coiste eile anois, rud a fhágann gur féidir an tseirbhís a sholáthar is cuma cad é an seomra a úsáidfear.

Seirbhís aistriúcháin chomhuainigh san Oireachtas

An Ghaeilge i dTithe an Oireachtais sa lá atá inniu ann

Sa 100 bliain ó tionóladh an chéad chruinniú sin de Dháil Éireann, tá an Ghaeilge thuas seal thíos seal. Sonraítear i mBunreacht na hÉireann gurb í an Ghaeilge an phríomhtheanga oifigiúil agus tugtar aitheantas don Bhéarla mar an dara teanga oifigiúil Tugadh aitheantas don Ghaeilge mar theanga oibre de chuid an Aontais Eorpaigh sa bhliain 2007.

Léiríonn úsáid na Gaeilge i dTithe an Oireachtais sa lá atá inniu ann stádas na teanga i measc an phobail i gcoitinne ar bhealaí go leor – tá roinnt Teachtaí Dála agus Seanadóirí atá líofa sa teanga agus a úsáideann go minic í; tá Comhaltaí eile ann a chuireann tús lena n-óráidí sa Ghaeilge; agus is iomaí duine nach bhfuil ach “cúpla focal” aige nó aici. Bíonn ranganna Gaeilge ar fáil do Chomhaltaí agus don fhoireann araon. Léirigh Seosamh Mac Aodha, Teachta Dála thar ceann Dhún na nGall agus an tAire Oideachais faoi láthair, an méid is féidir a bhaint amach nuair a ceapadh ina Aire Gaeltachta é sa bhliain 2014. Leag sé roimhe feabhas a chur ar a chumas sa Ghaeilge agus tá sé líofa inti anois.

I mí an Mhárta 2018, rinne an Ceann Comhairle, Seán Ó Fearghaíl TD, tionscnamh nua don Ghaeilge san Oireachtas a sheoladh go hoifigiúil – Straitéis na Gaeilge. Is é an cuspóir atá leis an tionscnamh nua eagraíocht fhíordhátheangach a dhéanamh de Sheirbhís Thithe an Oireachtais de réir a chéile. Leanann an Ghaeilge de bheith i gcroílár thraidisiún Thithe an Oireachtais.

Ábhar spéise eile

Scéal fada

An chéad chruinniú poiblí de Dháil Éireann

Bhí an chéad chruinniú poiblí de Dháil Éireann ar siúl i dTeach an Ardmhéara, Baile Átha Cliath ar an 21 Eanáir 1919 agus ócáid shollúnta, státúil agus stairiúil a bhí inti.

Léigh níos mó

Oifig na nDíospóireachtaí

Ról na Gaeilge a thuairisciú sa Tuarascáil Oifigiúil

Ach an oiread le cuid mhaith tíortha eile, tá dhá theanga oifigiúla in Éirinn agus tugtar tuairisc sa Tuarascáil Oifigiúil ar an méid a bhíonn le rá sa dá theanga.

Léigh níos mó

Aiste i bhfoirm pictiúr

Tuairisciú ar an gCéad Dáil sna meáin

Ar ócáid chéad suí Dháil Éireann ar an 21 Eanáir 1919, chuaigh na scórtha nuachtán ar fud ríocht easaontaithe san iomaíocht lena chéile chun tuairisc a thabhairt ar an rud ar a dtugtar go minic “the first draft of history.”

Léigh níos mó